Pelaire

Castellano

Pictograma de accesibilidad visual

Accesibilidad visual

El gremio del pelaire llevaba a cabo el proceso productivo de la lana: se lavaba, cardaba, hilaba, tejía, batanaba y tintaba. Pese a la imagen que se tiene de los gremios como espacios masculinos, las mujeres mantuvieron un papel central en el funcionamiento de estos talleres, siendo ellas la mano de obra principal en prácticamente todas las tareas del pelaire. Tras la liberación del mercado y la abolición de los gremios, muchas mujeres pasaron a regentar talleres y negocios textiles, además de elaborar y arreglar la ropa de todos los miembros de la familia.

Por otro lado, el Txoatile es un instrumento de madera de dos piezas que se usaba para hilar lana de oveja latxa. Haciendo girar el Txoatile las fibras de lana se torsionan dando lugar a un grueso hilo que se enrollan en un gancho de madera. Con estos hilos las mujeres hacían, hasta hace bien poco, gruesos calcetines u otras abrigadas prendas de vestir. El nombre proviene del euskera, concretamente de la palabra Txoa, pájaro negro que habita en las sierras de Urbasa y Andia; y Tile, que vine de lana. Este instrumento pastoril se usó en Navarra hasta principios del siglo XX y es de origen Neolítico.

Fotografía de tres mujeres. Dos de ellas están sentadas cosiendo, y la tercera, de pie en medio de ellas, lleva un pañuelo blanco en la cabeza. La foto está probablemente sacada en verano, pues las mujeres llevan manga corta. En el fondo aparece una colina.
Imagen de cuatro mujeres cosiendo, sentadas en la entrada de una casa. La luz del sol las ilumina y el interior del edificio se ve oscuro. Las cuatro nos miran sonrientes.
Archivo Municipal de Abárzuza
Abartzuzako Udal Artxibategia
Fotografía de cuatro mujeres: tres sentadas en una silla y una de pie junto al txoatile, un instrumento de madera de dos piezas que se usa para hilar la lana de oveja latxa. Las cuatro mujeres están en la calle y detrás podemos apreciar tres casas del pueblo.
Fototeca de Navarra:  / Nafarroako Fototeka:  ES/NA/AGN/F422/CMHAN_IMG0393
Pictograma de Lectura Fácil

Lectura fácil

Recuerda que estás en un punto
del camino Emakumeen memoria
que en castellano quiere decir
memoria de las mujeres.

En cada punto te explicamos
la importancia de las mujeres
en la historia y cultura de Tierras de Iranzu.

Este camino está en Tierras de Iranzu.
Tierras de Iranzu es una zona de Navarra.

En este mapa de Navarra
puedes ver en color amarillo
la zona Tierras de Iranzu.

Pelaire

Hace años existía una profesión que se llamaba Pelaire.
Había trabajadores que eran hombres
y también trabajadoras que eran mujeres.

El trabajo que hacían era el siguiente:

  • lavaban la lana
  • la cardaban
  • la hilaban
  • la tejían
  • la tintaban de color

Eran las mujeres las que realizaban
casi todas estas tareas.

En esta foto puedes ver mujeres cosiendo ropa.

Muchas veces eran las mujeres
las que dirigían talleres y negocios de telas y lanas.
También eran las mujeres
las que arreglaban la ropa
de todas las personas de la familia.

¿Cómo hacían la lana las mujeres?

Las mujeres utilizaban un instrumento
que se llamaba Txoatile.
Txoatile es una palabra que viene del euskera.
Txoatile se divide en 2 palabras
que son txoa y tile.
Txoa es un pájaro negro
que vive en las Sierras de Urbasa y Andía.
Tile viene de la palabra lana.

Este instrumento se utilizó en Navarra
desde la época del neolítico
y hasta el siglo XX, que se lee siglo 20.

El Txoatile era de madera
y tenía 2 piezas.

Servía para hilar la lana de la oveja latxa.
Recuerda que la oveja latxa es un tipo de oveja
que hay en Navarra y País Vasco.

Para convertir la lana fina
en un hilo grueso
se enrollaba en uno de los ganchos de madera del Txoatile
y se hacía girar la máquina.

Con estos hilos gruesos
las mujeres hacían calcetines
y otras prendas de vestir de gran abrigo.

Foto de unas mujeres
utilizando el Txoatile.

Pictograma de vídeo signado y subtitulado

Video signado, subtitulado y locutado

Euskera

Ikusizko irisgarritasunaren piktograma

Ikusmen irisgarritasuna

Kardarien gremioak artilearen ekoizpen-prozesua burutzen zuen: garbitu, kardatu, irun, ehundu, pilatu eta tindatu egiten zen. Gremioek espazio maskulino gisa duten irudia gorabehera, emakumeek zeregin nagusia izan zuten lantegi horien funtzionamenduan, haiek baitziren langile gehienak kardarien ia zeregin guztietan. Merkatua askatzearen eta gremioen abolizioaren ondoren, emakume asko ehungintzako lantegiak eta negozioak kudeatzera pasa ziren, familiako kide guztien arropa egiteaz eta konpontzeaz gain.

Bestalde, Txoatile-a bi piezako egurrezko tresna bat da, ardi latxaren artilea iruteko erabiltzen zena. Txoatilea biraraziz, artile-zuntzak bihurritu egiten dira, eta hari lodi bat sortzen da, egurrezko kako batean biltzen dena. Hari horiekin galtzerdi lodiak edo janzteko bestelako beroki batzuk egiten zituzten emakumeek, duela gutxi arte. Izena euskaratik dator, zehazki Txoa hitzetik, Urbasa eta Andia mendietan bizi den txori beltzetik; eta Tile, artile hitzetik datorrena. Artzain-tresna hau Nafarroan erabili zen XX. mende hasierara arte eta jatorri neolitikokoa da.

Hiru emakumeren argazkia. Horietako bi eserita daude, josten, eta hirugarrena, zutik, bien erdian dago eta buruan zapi zuria darama. Argazkia segur aski udan atera zen, emakumeak mahuka motzean baitaude. Atzealdean muino bat ageri da.
Lau emakumeren argazkia. Etxe bateko sarreran josten ari dira, eserita. Eguzkiaren argiak argiztatzen ditu eta eraikinaren barrualdea ilun ikusten da. Laurak guri begira daude, irribarretsu.
Archivo Municipal de Abárzuza
Abartzuzako Udal Artxibategia
Lau emakumeren irudia: haietako hiru aulki banatan eserita daude eta laugarrena zutik, txoatilearen ondoan. Txoatilea bi piezako zurezko tresna bat da, ardi latxaren artilea iruteko erabiltzen dena. Lau emakumeak kalean daude eta atzean herri bateko hiru eraikin ikus ditzakegu.
Fototeca de Navarra:  / Nafarroako Fototeka:  ES/NA/AGN/F422/CMHAN_IMG0393
Irakurketa Errazako piktograma

Irakurketa Erraza

Gogoratu Emakumeen memoria bideko
puntu batean zaudela.

Puntu bakoitzean
Irantzuko lurren historian  eta kulturan
emakumeek izan zuten garrantzia azaltzen dizugu.

Bide hau Irantzuko lurretan dago.
Irantzuko lurrak Nafarroako zonalde bat da.

Nafarroako mapa honetan
horiz ikus dezakezu
Tierras de Iranzu eremua.

Kardaria

Orain dela urte batzuk
kardaria deitzen zen lanbide bat existitzen zen.
Langileak gizonak eta emakumeak ziren.

Egiten zuten lana ondorengoa zen:
Artilea garbitzen zuten.

  • Kardatu egiten zuten.
  • Iruten zuten.
  • Ehundu egiten zuten.
  • Kolorez tindatzen zuten.

Lan hauetariko gehienak
emakumeek egiten zituzten.

Argazki honetan
emakume batzuk ikus ditzakezu arropa josten.

Askotan emakumeak ziren
tailerrak eta oihal eta artile negozioak zuzentzen zituztenak.
Emakumeak ziren baita
familiako pertsona guztien arropa konpontzen zutenak.

Nola egiten zuten emakumeek artilea?

Emakumeek Txoatilea deitzen zen
tresna bat erabiltzen zuten.
Txoatilea euskaratik datorren hitz bat da.
Txoatile txoa eta tile diren 2 hitzetan bereizten da.
Txoa Urbasa eta Andia mendietan bizi den
txori beltz bat da.
Tile artile hitzetik dator.

Tresna hau Nafarroan neolitiko garaitik
XX. mendera arte, 20. mendea irakurtzen dela, 
erabili izan zen.

Txoatilea egurrezkoa zen
eta 2 pieza zituen.

Ardi latxaren artilea iruteko balio zuren.
Gogoratu ardi latxa
Nafarroan eta Euskadin dagoen ardi mota bat dela.

Artile fina ari lodi batean bihurtzeko
txoatilearen egurrezko kako* batean biribilkatzen zen
eta makina birarazten zen.

Kako*:
Gantxo bat da.  

Ari lodi hauekin emakumeek
galtzerdiak eta bestelako jantzi beroak egiten zituzten.

Emakume batzuen argazkia
txoatile bat erabiltzen.

Lau emakumeren argazkia: haietako hiru aulki banatan eserita daude eta laugarrena zutik, txoatilearen ondoan. Txoatilea bi piezako zurezko tresna bat da, ardi latxaren artilea iruteko erabiltzen dena. Lau emakumeak kalean daude eta atzean herri bateko hiru eraikin ikus ditzakegu.
Fototeca de Navarra:  / Nafarroako Fototeka:  ES/NA/AGN/F422/CMHAN_IMG0393
Zeinuzko eta azpititulatutako bideo-piktograma

Zeinuzko eta azpititulatutako bideoa