Carbonera

Castellano

Pictograma de accesibilidad visual

Accesibilidad visual

El carbón de leña fue un combustible fundamental para las fraguas de ferrerías y herrerías y para muchos hogares en áreas urbanas. Esto favoreció una industria en muchos pueblos con madera disponible. Con la llegada del gas metano se abandonó la producción de carbón en Abárzuza, en los años 60.

Para su elaboración se preparaba la leña; nivelaba el terreno; se apilaba la madera en torno a una chimenea central formando una pira; se tapaba con ramas, hojas y tierra y se encendía con brasas y astillas. Posteriormente se iba alimentando el fuego echando betagarri y haciendo orificios para permitir la entrada de oxígeno. Según el humo se podía saber si el carbón estaba ya cocido, momento en el que se sacaba y dejaba enfriar.

El papel de la mujer en la elaboración del carbón era de suma importancia. Llevaban los suministros de comida y ropa al monte, ayudaban en el trasporte de la leña, el alisando del terreno o el tronzado de la leña. Finalmente, la mujer era la encargada de la venta del carbón. Para ello solían salir de madrugada varias mujeres juntas con las cargas sobre mulos. Tras horas de viaje realizaban las ventas y regresaban al pueblo juntas con algo de compra.

Fotografia en color de un hombre subido a la pira donde está haciendo carbón, en la fase en la que alimenta el fuego. El hombre está haciendo agujeros en la pira para permitir la entrada de oxígeno con una herramienta llamada medialuna, con la que luego los tapará. En el centro de la imagen apreciamos el fuego, las llamas y el humo. En el fondo, aparecen varios árboles deshojados en un cielo nublado.

Fotograma de “Tasio”, de Montxo Armendariz
“Tasio”ren fotograma, Montxo Armendariz
Imagen en blanco y negro de la madera apilada en torno a una chimenea central, formando piras. En el centro, vemos a un hombre que mira a cámara. Al fondo, un bosque.
Imagen en blanco y negro, muy similar a la anterior. Observamos la madera apilada en torno a una chimenea central, formando piras. Un hombre está subido en la parte alta de una pira, mirándonos. Al fondo, un bosque.
Asociación Cultural Arkijas (Zuñiga)
Arkijas Kultur Elkartea (Zuñiga)
Pictograma de Lectura Fácil

Lectura fácil

Recuerda que estás en un punto
del camino Emakumeen memoria
que en castellano quiere decir
memoria de las mujeres.

En cada punto te explicamos
la importancia de las mujeres
en la historia y cultura de Tierras de Iranzu.

Este camino está en Tierras de Iranzu.
Tierras de Iranzu es una zona de Navarra.

En este mapa de Navarra
puedes ver en color amarillo
la zona Tierras de Iranzu.

La carbonera

La carbonera sirve para hacer carbón.
La carbonera es un montón de leña
que se cubre con arcilla.
Esto es una carbonera:

Imagen en blanco y negro de la madera apilada en torno a una chimenea central, formando piras. En el centro, vemos a un hombre que mira a cámara. Al fondo, un bosque.

Antes del año 1960
utilizaban el carbón para muchas cosas
por ejmplo, para poder calentarse en las casas.
En los años 60 llegó el gas
que sustituyó al carbón.

¿Cómo se utilizaba la carbonera?

  1. Primero preparaban la leña.
  2. Todo el suelo tenía que estar liso,
    es decir, al mismo nivel.
  3. Ponian en el centro una especie de chimenea
    y alrededor de la chimenea ponían la leña
    en un montón, es decir, como en una pila.
  4. Después tapaban con ramas, hojas y tierra.
    y encendían con fuego.
  5. Para conseguir que el fuego no se apagara
    hacían agujeros en la carbonera.
    Así entraba el oxígeno.
    También echaban betagarri, que es una madera.
  6. Los carboneros sabían
    mirando al humo de la carbonera
    cuándo el carbón ya estaba hecho.

Las mujeres eran muy importantes
a la hora de hacer el carbón.

Las mujeres hacían estas tareas:

  • Llevaban la comida y la ropa al monte.
  • Ayudaban a llevar la leña.
  • Alisaban el suelo para hacer la carbonera.
  • Preparaban la leña.
  • Vendían el carbón.

Para vender el carbón
las mujeres salían de sus casas en medio de la noche,
es decir, madrugaban mucho.
Cargaban las mulas con el carbón
y comenzaban el viaje que duraba varias horas.
Vendían el carbón y volvían a sus casas.

Pictograma de vídeo signado y subtitulado

Video signado, subtitulado y locutado

Euskera

Ikusizko irisgarritasunaren piktograma

Ikusmen irisgarritasuna

Egur-ikatza funtsezko erregaia izan zen burdinoletako eta errementerietako sutegietarako, bai eta hiriguneetako etxe askotarako ere. Horri esker, egurra eskura zuten herri askotan industria bat sortu ahal izan zen. Metano gasaren etorrerarekin, baina, ikatzaren ekoizpena utzi zen Abartzuzan, 60ko hamarkadan.

Egur-ikatza ekoizteko, aurrena, egurra prestatzen zen; lurra nibelatzen zen; egurra erdiko tximinia baten inguruan pilatzen zen txondor bat osatuz; adar, hosto eta lurrez estaltzen zen eta txingarrak eta ezpalak erabiliz pizten zen. Ondoren, betagarria botatzen zen sua elikatzeko eta zuloak egiten ziren oxigenoari sartzen uzteko. Kearen arabera, ikatza egosita ote zegoen jakin zitekeen, eta une horretan atera eta hozten uzten zen.

Ikatza egiteko garaian, garrantzi handia zuen emakumeak. Elikagaiak eta arropak mendira eramaten zituzten eta laguntzen zuten egurra garraiatzen, lurra lisatzen edota egurra trontzatzen. Azkenean, emakumea arduratzen zen ikatza saltzeaz ere. Horretarako, emakume batzuk elkarrekin irteten ziren ordu txikitan, kargak mandoen gainean zituztela. Hainbat ordutako bidaiaren ondoren, ikatza saldu eta herrira elkarrekin itzultzen ziren bide batez erosketaren bat eginda.

Koloretako argazkia, gizon bat txondor baten gainaldean ikatza egiten, sua elikatzeko fasean dago. Gizona txondorrean zuloak egiten ari da, oxigenoa sar dadin, “medialuna” izeneko tresna batekin. Ondoren, tresna berarekin estaliko ditu. Irudiaren erdian sua, sugarrak eta kea ikus ditzakegu. Atzealdean, hostoak galdu dituzten zenbait zuhaitz ageri dira eta zerua lainotuta dago.
Fotograma de “Tasio”, de Montxo Armendariz
“Tasio”ren fotograma, Montxo Armendariz
Zuri-beltzeko argazkia non egurra pilatuta dagoen erdian dagoen tximinia baten inguruan, txondorra osatuz. Argazkiaren erdian, gizon bat ikusten dugu kamerari begira. Atzealdean, baso bat.
Zuri-beltzeko irudia, aurrekoaren oso antzekoa. Bertan egurra pilatuta ikus dezakegu erdiko tximinia baten inguruan eta txondorra osatuz. Argazkiaren eta txondorraren ezkerraldean, txondorrera igota dagoen gizon bat ikus dezakegu, guri begira. Atzealdean, baso bat dago.
Asociación Cultural Arkijas (Zuñiga)
Arkijas Kultur Elkartea (Zuñiga)
Irakurketa Errazako piktograma

Irakurketa Erraza

Gogoratu Emakumeen memoria bideko
puntu batean zaudela.

Puntu bakoitzean
Irantzuko lurren historian  eta kulturan
emakumeek izan zuten garrantzia azaltzen dizugu.

Bide hau Irantzuko lurretan dago.
Irantzuko lurrak Nafarroako zonalde bat da.

Nafarroako mapa honetan
horiz ikus dezakezu
Tierras de Iranzu eremua.

Ikaztegia

Ikaztegiak ikatza egiteko balio du.
Ikaztegia buztinez estaltzen den
egurrezko tontor bat da.
Hau ikaztegi bat da:

Zuri-beltzeko argazkia non egurra pilatuta dagoen erdian dagoen tximinia baten inguruan, txondorra osatuz. Argazkiaren erdian, gizon bat ikusten dugu kamerari begira. Atzealdean, baso bat.

1960. urtea baino lehen
ikatza gauza askotarako erabiltzen zuten,
adibidez etxeetan berotu ahal izateko.
60. urteetan
ikatza ordezkatu zuen gasa heldu zen.

Nola erabiltzen zen ikaztegia?

  1. Lehenengo egurra prestatzen zuten.
    Lurzoru guztia laua egon behar zen
    hau da, maila berean.
  2. Erdigunean tximinia antzeko bat jartzen zuten
    eta tximiniaren inguruan
    egurra tontor batean jartzen zuten.
  3. Gero adarrez, ostoz eta lurrez estaltzen zuten
    eta suarekin piztu egiten zuten.
  4. Sua ez itzaltzeko
    ikaztegian zuloak egiten zituzten.
    Horrela oxigenoa sartzen zen.
  5. Betagarria ere botatzen zuten
    hau da, egur mota bat.
  6. Ikatza egiten zutenek
    ikaztegiko kea ikusita
    bazekiten ikatza noiz zegoen prest.

Emakumeak oso garrantzitsuak ziren
ikatza egiterako orduan.
Emakumeek gauza hauek egiten zituzten:

  • Janaria eta arropa mendira eramaten zuten.
  • Egurra eramaten laguntzen zuten.
  • Ikaztegia egiteko lurra lautzen zuten.
  • Egurra prestatzen zuten.
  • Ikatza saltzen zuten.

Ikatza saltzeko emakumeak haien etxeetatik
gauaren erdian ateratzen ziren
hau da, oso goiz jaikitzen ziren.
Mulak ikatzarekin kargatzen zituzten
eta hainbat ordu irauten zuen bidaia hasten zuten.
Ikatza saltzen zuten
eta gero haien etxeetara itzultzen ziren.

Zeinuzko eta azpititulatutako bideo-piktograma

Zeinuzko eta azpititulatutako bideoa